اخلاق کارشناسی

اخلاق، جمع خُلْق و خُلُق است به معناي سرشت، خوي، طبیعت و امثال آن؛ که به معناي صورت درونی و باطنی و ناپیداي آدمی به کار میرود که با بصیرت درك می­شود؛ در مقابل خَلق که به صورت ظاهري انسان گفته می­شود، که با چشم قابل رویت است. بسیاري از فلاسفه و حکماي اسلامی، اخلاق را با توجه به همان معناي لغوي تعریف کرده­اند. حکماي گذشته، روح و نفس غیر مادي انسان را خاستگاه هرگونه رفتار ظاهري و عمل آدمی می­دانستند و از اینرو اصل در اخلاق را توجه به صفات نفسانی انسان می­دانستند که ثمره اصلاح نفس و درون در رفتارها و اعمال بیرونی به سرعت آشکار می­شود. از این رو عموماً اندیشمندان اسلامی نیز که به اصل وجود نفس اعتقاد داشتند اخلاق را به گونه متناسب با همین مسئله تعریف نموده­اند.

عین حال شایع­ترین کاربرد اصطلاحی اخلاق در میان اندیشمندان اسلامی عبارت است از صفات نفسانی راسخ و پایداري که موجب می­شوند افعالی متناسب با آن صفات به­سهولت و بدون نیاز به تامل و تروي از آدمی صادر شود.

گاهی اخلاق به معناي فضایل اخلاقی نیز به کار می­رود که در این صورت این واژه در مورد اخلاق نیک و فضیلت­هاي اخلاقی به کار می­رود؛ مثلا گفته می­شود دروغگویی کاري غیر اخلاقی است یا عصاره اخلاق عشق و محبت است.

در برخی کاربردها اخلاق به معناي نظام رفتاري حاکم بر یک گروه یا فرقه­اي نیز به کار رفته است. اخلاق اسلامی میتواند به معناي نظام رفتاري مورد پسند مسلمانان و اخلاق مسیحی به معناي نظام رفتاري مورد قبول مسیحیان به کار رود.

با عنایت به اینکه در اکثر پرونده­هاي مطروحه در محاکم قضائی و شبه قضائی که لزوم بررسی فنی و کارشناسی در آن وجود دارد طبق قانون آئین دادرسی مدنی و کیفري و قوانین موضوعه دیگر بررسی موضوع به کارشناس مورد وثوق ارجاع می­گردد و صدور راي در پرونده­هاي مذکور با توجه به نظرات کارشناسی می­باشد و صراحتا قضات محترم راي صادره را با توجه به نظر کارشناسی بیان می­نمایند اهمیت کارشناسی مشخص می­گردد و به نوعی می­توان گفت که کارشناسی به نوعی قضاوت می­باشد و کارشناس در پرونده­هاي ارجاعی به نوعی نقش قضات محترم را در صدور راي دارد لذا با توجه به مراتب فوق می­توان در اکثر موارد اخلاق کارشناسی را با اخلاق قضات مشابه دانست .

اسلام، به عنوان آخرین و کامل ترین دین الهی، برقراري عدل و برابري میان مردم جامعه را امري لازم فرض کرده است و تشکیل دستگاه قضاوت با هدف برپایی عدالت را پیش نیاز آن می­داند. شرایط قضاوت در جامعه اسلامی، به گونه­اي وضع شده است که جان، مال و ناموس مردم به دست افراد ناشایست نیافتد و حقوق فرد و جامعه فداي غرض­ورزي­ها و خواسته­هاي شخصی یا گروه­هاي سودجو و منحرف نشود.

شایان ذکر است که اسلام، پیش از هر چیز، مردم را از درگیري و کشمکش نهی می­کند، چنان که حضرت (ع) در این باره می­فرماید: از اختلاف و نزاع دوري کنید؛ زیرا نزاع، قلب­هاي برادران دینی را نسبت به یکدیگر بیمار می­کند و در آن ها خار نفاق می­رویاند.

اگر بخواهیم سیماي کارشناس را از دیدگاه بزرگان دین بهتر بشناسیم ابتدا باید سیماي قاضی از منظر این بزرگان را بیان نماییم که بهترین آن نامه حضرت علی (ع) به مالک اشتر می­باشد. امیرالمؤمنین علی (ع) درباره تشخیص افرادي که براي قضاوت صلاحیت دارند، به مالک اشتر چنین می­فرماید: از میام مردم، برترین فرد نزد خود را براي قضاوت انتخاب کن؛ کسانی که مراجعه فراوان، آن­ها را به ستوه نیاورد و برخورد مخالفان با یکدیگر، او را خشمناك نسازد؛ در اشتباهاتش پافشاري نکند و بازگشت به حق پس از آگاهی، براي او دشوار نباشد؛ طمع را از دل ریشه کن کند و در شناخت مطالب به تحقیقی اندك رضایت ندهد؛ در شبهه­ها از همه با احتیاط­تر عمل کند و در یافتن دلیل، اصرار او از همه بیشتر باشد؛ از مراجعه پیاپی شاکیان خسته نشود؛ در کشف امور از همه شکیباتر و پس از آشکار شدن حقیقت، در فصل خصومت از همه برنده­تر باشد؛ کسی که ستایش فراوان، او را فریب ندهد و چرب زبانی، او را منحرف نسازد و چنین کسانی بسیار اندکند.

اخلاق در گزارش کارشناسی

گزارش کارشناس می­تواند، مسیر سرنوشت افراد را تعیین کند. پس بدیهی است در صورتی که کارشناس به اهمیت و حساسیت کار خود آگاه نباشد، ممکن است با گزارش نادرست خود، زندگی دشواري را براي شخص رقم زند و او را به سختی­ها و مشکلات بسیاري دچار سازد. از اینرو، اهمیت فوق­العاده کارشناسی مشخص می­گردد با عنایت به موارد فوق و نقش کارشناس در بحث صدور راي و تحقق عدالت می­توان رفتار و ویژگی­هاي زیر را در رفتار و شخصیت كارشناس لازم و ضروري دانست.

  1. کارشناس مطابق سوگندي که خورده است باید در کلیه امور خداوند متعال را ناظر بر اعمال و کردار و گفتار خود بداند.
  2. کارشناس باید خوش­رفتار با اصحاب دعوي بوده و هرگز در امور کارشناسی عصبانی نگردد. طبیعتاً هر یک از اصحاب دعوي بر این باورند که حق با وي است، از کارشناس می­خواهد (یا لااقل انتظار دارد) حق را به او بدهد، بنابر این هریک از آنان هنگام ارائه بینه یا ادعاي خود یا رد شواهد مدعی یا حتی پس از رسیدن کارشناس به نتیجه، می­کوشد حقانیت خود را ثابت کند، از اینرو برخورد خصمانه با هم می­کنند و با عناد سخن می­گویند و جدال و مشاجره می­کنند. غرض اینان، جلب نظر کارشناس است، با آنکه فقط یکی از خصوم، بر حق است و عدالت اقتضا می­کند که واقع و حق آشکار گردیده و به عدالت حکم شود. در چنین حالی، کارشناس می­باید هوشیار باشد که مبادا سخنان و درگیري خصوم بر وي تأثیر گذارد، مگر در حد کشف حقیقت. آدمی تا دچار این­گونه آزمایش نشود، حقیقت کار را نخواهد فهمید و نخواهد دانست که نسبت به حق و تعیین مرز آن با باطل چقدر مقاومت دارد، شاید کار و تجربه این مطلب را روشن کند.
  3. کارشناس باید حوصله بسیار داشته و از مراجعات مکرر و فراوان اصحاب دعوي خسته نشده و واکنش منفی نشان ندهد و کمتر به ستوه آید اصحاب دعوي اخلاق و آداب گوناگون دارند. برخی به هنگام مراجعه با ادب اسلامی، تحیت گفته، آن­گاه مشکل خود را مطرح می­کنند و آنچه را که لازم است، توضیح داده و منتظر پاسخ می­مانند، بی­آن که بحث و گفتگویی کنند. اما برخی با ترش­رویی مانند طلبکاري که طلب خود را از بدهکار مطالبه می­کند، کلمات رکیک و زشت به کار برده، گویا با کارشناس پرونده سرجنگ دارند و گاه می­خواهند زورمندانه برخورد کنند. هر کارشناس پاسخ آرام دهد، بر عصبانیت و خشونت خود می­افزایند مگر آن که خواسته­شان را برآورد. میان این دو دسته، بسیاري از اصحاب دعوي معتدل وجود دارند. کسی که کارش ارتباط و برخورد با طبقات مختلف مردم است، می­باید بردبار بوده، چنین برخوردهایی را تحمل کند و سخنان همگی را بشنود. بیشتر وقت­ها خصوم نزد وي در حال درگیري و بگو مگو و اداي جملاتی ناخوشایند به همدیگرند. گاه برخورد هر یک با کارشناس نیز همین­گونه است، پس هر چه کارشناس بیشتر بردبار باشد و سعه صدر افزون­تري داشته باشد، حوصله شنیدنش بیشتر و گزارش کارشناسی درست­تر و به عدالت نزدیک­تر است. مقصود فرمایش امام (ع) همین حال است که قاضی می­باید کسی باشد که از مراجعات طرف­هاي درگیر کمتر به ستوه آید، یعنی مراجعه بسیار، او را بی­حوصله نکرده و زود وي را خسته نکند، بلکه تحمل کند و در کمال نشاط و سعه صدر و راحتی، به کارها رسیدگی کند که می­توان فرمایش حضرت علی را به کارشناس نیز سرایت داد.
  4. کارشناس نباید بر اشتباهات خود پافشاري نماید و به حق و حقیقت بازگشت نماید معلوم است که انسان غیر معصوم هر که باشد گاه از راه می­لغزد؛ زیرا آدمی در معرض سهو و نسیان است. اما بسیاري اوقات، پس از عمل، متوجه خطا و نسیان و لغزش خود می­شود، در این هنگام است که توان روحی و قدرت اراده آدمی در برابر وسوسه و فریب شیطان معلوم می­شود. برخی بی­درنگ خطاي خود را پذیرفته، به فراموشکاري و غفلت خویش اعتراف می­کنند و کار را از نو شروع کرده، زیان وارد را پذیرفته و سعی در جبران آن می­نمایند. اینان خدا را شکر گفته که به راه حق هدایتشان کرده و حقیقت را برایشان آشکار کرده است. اما برخی براي خود دلیل آورده، گردنکشی کرده و می­پندارند پذیرش اشتباه، نشان ضعف و نقص شخصیت و مقامشان است، بویژه اگر پذیرش خطا آثاري در بیرون داشته و دیگران از آن آگاه گردند و حکم به بی­تدبیري و عدم مدیریت او می­کنند. از اینرو می­کوشد تا راهی براي تصحیح و توجیه خطاي خود بیابد تا ناچار به اعتراف نشود. به چنین حالتی «پافشاري در لغزش» می­گویند. کار اشتباه را ادامه دادن به رغم آن که متوجه خطا گردیده، خود خطاي دیگر و لغزشی افزون بر اشتباه نخست است. هر چه کار مهم­تر و خطیرتر باشد، اهمیت اعتراف به خطا و اصلاح آن، یا توجیه و ادامه دادن خطا نیز بیشتر می­شود. از آنرو که کارشناس عهده­دار کاري مهم و خطیر است و می­تواند در اموال و آبرو و جان مردمان نظر دهد در حالی که انسانی غیر معصوم است، گرچه پارسا و عادل باشد اما مصون از خطا و نسیان نیست و گرفتار لغزش و اشتباه می­شود، می­باید از لحاظ صفات درونی، از جمله کسانی باشد که اگر متوجه اشتباه خود شد، سریعاً آن را پذیرفته و اشتباه خود را تصحیح کند و بر لغزش خود پاي نفشرد.
  5. برخورد نامناسب اصحاب دعوي با کارشناس نباید باعث خشمناکی و عصبانیت کارشناس گردد.
  6. براي کشف حقیقت کارشناس باید از تحقیق اندك خودداري نماید و تلاش فراوان نماید شنونده سخن در مرحله نخست معنایی از آن می­فهمد و می­پندارد آنچه فهمیده، تمام مقصود است، واژه­ها و کلمات، ابزار نقل مقصود و مراد متکلم به مخاطب است. آنچه مخاطب در مرحله نخست دریافت می­کند، جز کلمات و واژه­ها نیست، که هر کدام معنا و مفهومی دارد. در مرحله بعد، با توضیح متکلم یا دقت بیشتر شنونده، ممکن است مفاهیمی را افزون­تر و دقیق­تر از نخست بفهد. نظري بر مباحث مطرح میان محافل علمی و مناقشات حقوقی در دانشکده­ها و پارلمان­ها، مطلب گفته شده را روشن­تر می­کند. می­بینیم کسی تصوري دارد و آن را توضیح می­دهد و دیگري بر او ایراد و اشکالی می­گیرد و شخص سومی، به نتیجه­اي دیگر می­رسد. وقتی بحث یک دور در آن حلقه علمی چرخید، منتهی به برداشت و برایندي غیر از آنچه نخست برداشت شده بود می­شود. در دور دوم مذاکرات، بحث کاملاً پخته شده و نتیجه مطلوب به دست می­آید و کفایت مذاکرات اعلام می­شود. از مطالب گفته شده دو امر بر می­آید؛ نخست: کارشناس باید دقت و درنگ در شنیدن کلام هر یک از اصحاب دعوي داشته باشد، و سؤال کردن و توضیح خواستن از آنان در صورتی که ابهام و اجمالی در سخنانشان باشد ضروري است و تطبیق مدارك و مستندات با اظهارات طرفین.
  7. کارشناس باید در یافتن دلیل و مدارك جهت کشف حقیقت از همه بیشتر اصرار نماید و بردبارتر باشد تا کارشناس به حقیقت، یقین پیدا نکرده و تمام کوشش خود را براي دانستن حقیقت به کار نبندد نمی­تواند به صرف وجود ظن و گمان به یکی از دو طرف امر، گزارش کارشناسی تنظیم نماید. در این گونه موارد براي پی بردن به واقع می­باید صبر و تحمل کرد، ممکن است نیاز به زمان یا به تحقیق محلی در منطقه و نواحی دور دست، یا اخذ نظر معتمدین محلی و خبره محلی و… داشته باشد. هر قدر کارشناس در این موارد بیشتر صبر داشته باشد، گزارش کارشناسی استوارتر و دقیق­تر است اما هر چه بر خلاف این رویه باشد، گزارش از حق دورتر است.
  8. ستایش فراوان و چرب زبانی اصحاب دعوي باعث انحراف کارشناس نگردد.
  9. کارشناس باید طمع را از دل خود بیرون کند از آن رو که مقتضاي منصب و مسئولیت کارشناس، نظر دادن در اموال و عرض و جان مردم است، اگر آزمند نباشد، آرامش داشته و در زندگی فردي، راحت و آرام است. وي افزون بر رضایت مردم، خشنودي خدا را نیز پیوسته به دست خواهد آورد. چنین حالتی بر درستی نظرات کارشناسی وي و دقت عمل و ظرافت گزارش کارشناسی اثر می­نهد. اما اگر طمعکار و متوقع از مردم باشد، بویژه از کسانی که بدو مراجعه می­کنند و بالاخص از اشخاصی که به نفع آنان گزارش تنظیم کرده است، پیوسته به دارایی آنان چشم طمع دارد. ممکن است چنین خصلتی در گزارش کردن به نفع کسی که ثروتمندتر است و بهره افزون­تري از مال و منال دنیا دارد، اثر گذارد، یا ثروتمندان را وسوسه کند که از این طریق بر کارشناس تأثیر بگذارند. چنین حالتی، نخستین مرحله وسوسه شیطان و گرایش نفس به باطل و ناحق است. آزمندي، کارشناس را به خلاف و نادرستی سوق داده و از راه حق به در می­کند و گاه وي را به گرفتن رشوه حرام گرفتار می­سازد. طماع هیچگاه سیر نمی­شود و حریص می­گردد. وضع طماع حریص در زندگی معمولی­اش معلوم است، چه رسد اگر برآوردن برخی نیازمندي­هاي مردم به دست او بوده و قسمتی از امور حکومتی و زمامداري در اختیار وي باشد.
  10. کارشناس باید از گرفتن هزینه کارشناسی یا تفاوت هزینه راسا خودداري نماید و هرگونه هزینه کارشناسی را با درخواست از مرجع قضائی پیگیري نماید. مطابق قوانین و مقررات هزینه کارشناسی در ابتدا بصورت قطعی یا علی­الحساب توسط مقام قضائی تعیین و توسط متقاضی در حساب ویژه دادگستري یا حساب کانون کارشناسان واریز و متعاقبا پس از ارائه نظریه کارشناسی توسط کارشناس مقام محترم قضائی دستور پرداخت صادر خواهد کرد. بدیهی است هرگونه هزینه کارشناسی بصورت مابه­التفاوت باید با درخواست کارشناس و در صورت موافقت مقام محترم قضائی در حساب ویژه واریز و متعاقبا به کارشناس پرداخت گردد. هرگونه دریافت وجه خارج از این سیستم و پرداخت مستقیم به کارشناس خلاف بوده و باعث پیگیري حرفه­اي کارشناس در دادسرا و دادگاه کانون خواهد بود و اصولا دریافت هرگونه هزینه خارج از قانون باعث ایجاد شبه در نزد اصحاب دعوي شده و نگرش طرفین دعوا به کارشناس را بعنوان فرد صالح و بی­طرف زیر سوال خواهد برد.
  11. کارشناس باید از بیان نتیجه کارشناسی و اختلاف در نزد اصحاب دعوي در هنگام معاینه محل و قبل از ارسال نتیجه به محکمه خودداري نماید. دقت کارشناس در رفتار خود و بیان سخنان نزد اصحاب دعوي و هنگام بررسی مدارك و معاینه محل نقش بسزائی در اطمینان طرفین دعوي به عدالت کارشناس دارد، هرگونه نتیجه­گیري در زمان معاینه محل و بررسی اسناد و مدارك نزد اصحاب دعوي باعث خدشه به بی­طرفی کارشناس شده و باعث مشکلاتی می­گردد و از طرفی چه بسا هنگام فراغت در منزل و یا دفتر و بررسی مدارك نتیجه­اي خلاف نتیجه محل حاصل گردد که اگر کارشناس در محل و نزد اصحاب دعوي به بیان نتیجه کارشناسی خود اقدام نماید و متعاقبا با بررسی بیشتنر نتیجه­اي خلاف نتیجه اولیه حاصل گردد باعث ایراد تهمت و افتراء به کارشناس می­گردد لذا سفارش اکید شده کارشناس در هنگام معاینه محل و بررسی مدارك نزد اصحاب دعوي نتیجه­گیري ننماید.
  12. کارشناس باید مرتب در افزایش علم و دانش کارشناسی خود تلاش نماید و از پیشرفت علم و دانش در رشته کارشناسی خود بی­اطلاع نباشد. امروزه پیشرفت علم در رشته­هاي گوناگون باعث حیرت بوده و هر روز بر گسترش آن افزوده می­گردد گرچه حرکت متناسب با سرعت علم براي کارشناسان غیر ممکن است ولی لازم است در رشته کارشناسی، کارشناسان محترم از ابزارهاي جدید علمی براي رسیدن به حقیقت استفاده نمایند که این امر مستلزم بروز رسانی علمی کارشناس در رشته خود می­باشد.
  13. کارشناس باید در حدود صلاحیت فنی خود اظهار نظر کارشناسی نماید و از هرگونه اظهار نظر خارج از صلاحیت خودداري نماید. اظهار نظر کارشناسی خارج از صلاحیت علاوه بر پیگرد از طریق دادسرا و دادگاه، باعث تضییق حق اصحاب دعوي به لحاظ عدم تبحر کارشناس در موضوع بوده و باعث مسئولیت شرعی و قانونی می­باشد و بعضا ممکن است با اظهار نظر خارج از صلاحیت باعث بدبختی و گرفتاري اصحاب دعوي فراهم گردد که جبران آن در این دنیا به هیچ وجه امکان­پذیر نباشد.
  14. کارشناس باید رازدار و امانت­دار اصحاب دعوي و همکاران خود باشد رازداري و امانت داري همانگونه که در سوگندنامه کارشناسی آمده از اصول اخلاقی و شرعی و قانونی می­باشد و عدم رعایت آن غیر اخلاقی و غیر شرعی و غیر قانونی بوده و باعث پیگرد کارشناس می­باشد.
  15. کارشناس باید از هرگونه گزارش دو پهلو و سست خودداري نماید و گزارش کارشناسی در کمال دقت و سلامت و صریح بیان گردد. نظر به اینکه گزارش کارشناس مبناي صدور راي توسط مقام محترم قضائی می­باشد هرگونه سستی گزارش و دو پهلو بودن آن باعث سر درگمی مقام محترم قضائی در صدور راي می­باشد و باعث اطاله دادرسی و درخواست اخذ توضیح یا نظریه تکمیلی توسط مقام محترم قضائی می­باشد، که گزارشات سست و دو پهلو توسط کارشناس باعث کسر شأن کارشناس و حرفه کارشناسی می­گردد و باعث ایجاد مشکلات جدي در تحقق عدالت قضائی و از طرفی عدم اطمینان مقامات قضائی به کارشناسان می­گردد که چنین موضوعی خسارات جبران ناپذیري به تشکل کانون کارشناسان و حرفه کارشناسی می­گردد و شهامت و صداقت کارشناس را زیر سوال می­برد.
  16. کارشناس باید از طولانی شدن مهلت ارائه نظریه کارشناسی جلوگیري نماید تا باعث اطاله دادرسی نگردد مگر اینکه رسیدن به حقیقت و بررسی موضوع محتاج وقت و زمان بیشتر باشد که این موضوع باید به اطلاع محکمه رسیده شود.
  17. هماهنگی کارشناسان در پرونده­هاي هیئتی: در پرونده­هاي هیئتی کلیه کارشناسان باید در مسیر پرونده و مسائل مربوط به آن بوده و در صورتی که معاینه محل لازم بوده یا تاکید مقام محترم قضائی باشد حتما کلیه کارشناسان باید در محل حاضر گردیده و مسائل را از نظر صلاحیت تخصصی خود بررسی نمایند و در تدوین نظریه کارشناسی هماهنگ باشند و امانت­دار و رازدار اعضاء هیئت کارشناسی بوده و از هرگونه اظهار نظر منفی در خصوص همکاران نزد اصحاب دعوي خودداري نمایند و با امضاء نظریه کارشناسی کلیه مسئولیت­هاي آن را پذیرا باشند.
  18. رفتار و منش کارشناس در محاکم قضائی و نحوه بر خورد با مقام محترم قضائی و کارکنان شعب باید مناسب و احترام­آمیز بوده و کارشناس شأن حرفه­اي خود را نگهداري نماید و در صورت بروز هرگونه مشکلی از رفتارهاي نامناسب خودداري نموده و پیگیري از طریق مراجع ذي­صلاح ادامه یابد.
  19. کارشناسان در بحث کارشناسی­هاي معاضدتی و کاهش یافته که از طریق محاکم قضائی ابلاغ می­گردد یا شخصا تشخیص می­نمایند که طرفین اصحاب دعوي داراي مشکلات مادي می­باشند از هرگونه کوششی براي تخفیف هزینه کارشناسی دریغ ننمایند.
  20. هرگونه مشکلات پیش آمده در موضوع کارشناسی را مانند عدم همکاري اصحاب دعوي، عدم همکاري وکلاي محترم آنها، مهیا ننمودن مقدمات کارشناسی از قبیل وسیله ایاب و ذهاب و معرفی محل و … را کتبا به مقام محترم قضائی براي کسب تکلیف اعلام نمایند.
  21. در صورت درخواست مقام محترم قضائی از کارشناس براي اظهار نظر کارشناسی خارج از صلاحیت و یا اظهار نظر در موضوعاتی که ماهیت کارشناسی نداشته و بیشتر ماهیت قضائی دارند، کارشناسان از اظهار نظر خودداري و مراتب به مقام محترم قضائی اطلاع نمایند.
  22. گزارشات کارشناسی مستدل و منضمات گزارش کارشناسی از قبیل نقشه­ها و کروکی­ها داراي حداقل استاندارد تعرف شده براي نقشه و کروکی بوده و به نحوي باشند که در آینده اگر حکمی بر پایه نظریه کارشناسان و نقشه­هاي پیوست آن صادر گردید قابلیت اجرا و پیاده کردن نقشه توسط دیگر کارشناسان باشد و در صورتی که نقشه­هاي پیوست گزارش کارشناسی رقومی و ترجیجا در سیستم مختصات UTM باشند ایده­آل خواهد بود.

در صورت درخواست مابه­التفاوت هزینه کارشناسی با استناد به مواد قانونی و آنالیز شده و با عنایت به میزان حجم کار توسط کارشناس به مقام محترم قضائی پیشنهاد گردد.